Kiến thức giả

Charlie Munger, phó chủ tịch của Bershire Hathaway, người đồng hành cùng Warren Buffet trong các thương vụ đầu tư, có nhắc đến một khái niệm gọi là "kiến thức giả" (fake knowledge) - thứ thường xuyên xuất hiện trên các tiêu đề báo, truyền hình, Google, Twitter hay qua "mồm miệng" của thầy bà "trực tuyến", thánh bơm thổi và các guru giả (fake gurus - các chuyên gia xạo). Ảo ảnh "thành công" mà nhóm này tạo ra đã thúc đẩy sự tự tin hay tham lam của công chúng lên đến cực độ để cuối cùng vắt sạch tiền của họ trong các dự án lừa đảo (scams) hay nói ngắn gọn "lùa gà". Có một nguyên tắc mà mình tin không bao giờ sai đó là "Too good to be true" - nếu một việc/dự án/ý tưởng trông tốt đến mức khó có thể tin đây là sự thật - thì nó thường đúng là như vậy. Charlie có một phần chia sẻ rất thú vị tấn công trực diện vào nhóm "fake guru" này - mà những ai bước chân vào thị trường (đặc biệt là các bạn trẻ) cần nghe qua để chiêm nghiệm:

Thế giới hiện đại lâu lâu tự dưng lại xuất hiện những người (chải chuốt bóng loáng) tìm cách dạy cho bạn cách thức dự phần vào địa hạt giao dịch chứng khoán (hay crypto hay bất động sản). Tôi luôn cho rằng điều này tương tự như việc đẩy một nhóm người trẻ vào con đường hút chích heroin. Điều này quả thực ngu ngốc. Khi đã quá giàu rồi, bạn lại muốn kiếm thêm tiền bằng cách khuyến khích những người trẻ giàu lên giống bạn qua một vài hướng dẫn (mà họ phải bỏ tiền mua). Có nhóm người còn tìm đến truyền hình, một kênh có vẻ cũng tuyệt vời (hay trông đáng tin cậy), để xum xoe "tôi có cuốn sách này và nó sẽ dạy cho bạn cách kiếm lời 300%/năm. Tất cả những gì các bạn cần làm là trả tiền vận chuyển (shipping), và tôi sẽ gửi nó đến cho các bạn". Làm thế nào mà những người đột nhiên có thể tìm ra cách để kiếm lời tới 300% một năm lại rảnh rỗi tới mức tìm cách bán sách cho bạn trên internet. Điều này quả thật nực cười.

Có nhiều người làm công việc này cả ngày trong thương mại hiện đại và nghĩ rằng họ là những công dân hữu dụng. Một số công ty quảng cáo đã góp phần tạo ra góc nhìn này (lingo). Kiểu như trong ngành bảo hiểm: "Vâng, có hai người đã rời bỏ GEICO sang Glotz (các công ty bảo hiểm) và họ đã tiết kiệm được 400$ mỗi người." Nhưng lại cung cấp thiếu thông tin rằng đó chỉ là hai người duy nhất trên toàn nước Mỹ mà có thể hai người này đều ngu ngốc (nuts). Nhóm này đã cố tình làm sai lệch nhận thức của bạn một cách có chủ đích. Điều này khiến tôi cảm thấy mệt mỏi, nó thực sự sai trái. Chúng ta thường cố tình dẫn dắt mọi người xung quanh theo cách sai lệch nhất có thể.

Để tôi kể thêm cho các bạn nghe về một câu chuyện rất thú vị diễn ra khá lâu rùi (nhưng liên quan đến cuộc sống hiện đại ngày nay), có một người đàn ông nuôi một con ngựa tuyệt vời với đầy phẩm chất tốt: dáng đi thanh thoát, ngoại hình bắt mắt cùng nhiều thứ khác. Con ngựa này bên cạnh những lúc hành xử tuyệt vời lại đi kèm những cơn trở chứng nguy hiểm, bất kham và thậm chí gây mối nguy to lớn cho chủ như làm gãy chân và tay. Anh tìm đến vị bác sĩ thú y và hỏi "Tôi nên làm gì với con ngựa này?" Vị bác sĩ thú y nhẹ nhàng: "đây là vấn đề không quá khó, tôi sẽ giúp anh". Anh chủ ngựa háo hức: "tôi phải làm gì?". Bác sĩ đáp: "Lần tới, nếu con ngựa của anh trong trạng thái hành xử tốt, hãy bán nó gấp đi." Hãy nghĩ về sự phi đạo đức của lối hành xử trên.

Không biết tôi đã từng mô tả cho các bạn về cách mà thế giới "đầu tư tư nhân" xấu tính (private equity) hành xử ? Khi nhóm PE phải bán một doanh nghiệp hay tổ chức nào đó gặp vấn đề, họ sẽ thuê một chuyên gia ngân hàng đầu tư (investment banker) và người này làm gì? Ông đưa ra các dự đoán tích cực (projection). Tôi chưa từng thấy kiểu công việc chuyên môn nào như vậy trong cuộc đời mình: đưa ra các dự đoán trong hoạt động đầu tư của ngân hàng (investment banking). Cụ thể triết lý của họ: không có công việc kinh doanh tồi tệ nào mà không thể đưa ra được những dự đoán tuyệt vời. Đó là một cách tuyệt vời để kiếm sống, đưa là các dự đoán sai lệch và dùng nó để kiếm tiền từ những người luôn tin tưởng vào hành xử đúng đắn của bạn.

Tôi luôn nói "không" với cách tiếp cận trên - nói rộng ra - Warren và tôi - không bao giờ tìm cách kiếm tiền từ sự ngây thơ của người khác (hay lùa gà) hay tận dụng sự ngu ngốc của những người mua yếu thế (dumb buyers). Chúng tôi muốn kiếm tiền từ việc mua lại các doanh nghiệp và nếu phải bán đi những thứ tồi tệ (horseshit) thì chúng tôi không bao giờ giả vờ như mình đang bán thuốc chữa viêm khớp. Tôi luôn tin con đường mình đi đúng đắn hơn nhóm kia.

Lối hành xử sai trái trên đã tồn tại xuyên suốt lịch sử nhân loại. Điều này đã gây ra nhiều tranh cãi nảy lửa (chicanery). Hãy nhìn về những hội chợ (carnivals) và những người vận hành liên quan. Hãy suy tư về cách những thủ thuật (trickery) có trong hoạt động hội chợ (như ở các gian hàng trò chơi). Hầu như họ luôn cố tìm kiếm những điểm yếu của công chúng và lợi dụng điều đó - bạn phải có được sự trầm tĩnh và thông thái cần thiết để né tránh tất cả những điều trên. Tuy nhiên, nếu vô tình trong gia đình bạn có người như vậy, thì bạn không thể né tránh. Tôi không có giải pháp nào cho điều đó. Nhưng nếu ở những nơi mà chúng ta có thể đưa ra lựa chọn công bằng, thì thực sự có quá nhiều người phải tránh thật xa.

Cha tôi (một luật sư) luôn có những người bạn và khách hàng với hành xử tốt, bên cạnh những người huênh hoang khoác lác. Ông luôn chọn làm việc với những người khoác lác (blowhard) thay vì những khách hàng tuyệt vời mà tôi ngưỡng mộ. Tôi hỏi ông "tại sao cha lại làm như vậy?" Ông nói: "Charlie, con thật ngu ngốc. Những kẻ huênh hoang khoác lác luôn là nguồn không giới hạn của nhiều vấn đề pháp lý." (mà cha của Charlie có thể kiếm tiền từ đó). Quả thật, vị khách hàng đó luôn gặp vấn đề, thường xuyên hành xử vượt tầm và đầy sai trái.

Trái lại, Grant McFadden (người bạn tốt của cha Charlie), người tôi ngưỡng mộ, luôn đối xử đúng đắn với mọi người xung quanh: nhân sự của ông, khách hàng, cùng nhiều nhóm khác. Nếu ông dính líu đến những kẻ "loạn thần" (hay hành xử sai trái) - ông sẽ tìm cách thoát khỏi họ một cách thanh nhã nhất có thể. Một người như vậy sẽ không cần đến luật sư. Cha đã khai sáng điều này cho tôi và góc nhìn này hoạt động rất hiệu quả. Tôi luôn phấn đấu cả đời để trở thành người giống như Grant McFadden. Tôi nhấn mạnh với các bạn rằng điều này thực sự hiệu quả. Peter Kaufman từng nhấn mạnh với tôi: những kẻ dối trá (crooks) nếu biết số tiền bạn kiếm được qua hành xử chân thật họ sẽ không bao giờ dám làm điều gì sai trái. Warren cũng có một câu nói rất hay "nếu bạn chọn con đường ở trên cao (high road - lối hành xử cao thượng), nơi đó không bao giờ là chốn đông đúc."

PS: Tranh vẽ Icarus, người bỏ qua mọi cảnh báo để bay quá gần mặt trời, trong thần thoại Hy Lạp - với hàm ý những người đạt được thành tựu (hay sự thông thái) thường có cái tôi rất nhỏ, trong khi những người mới nắm được chút tri thức (qua bắt chước người khác) thì thường tự phụ và tự tin vào hiểu biết hạn hẹp của mình do đó thường hành xử sai trái.