Metaverse đấu với Meta

Các đây ba năm khi du hý ở New York, mình đã rất ấn tượng bởi quảng cáo của nền tảng giao dịch crypto còn khá mới mẻ khi đó tại công trình lịch sử Grand Central Terminal (nhà ga trung tâm) tọa lạc tại góc đường số 42 và Park Avenue (địa điểm thu hút mọi du khách đến New York). Trên trần của nhà ga có vẽ một số chòm sao, nổi bật nhất trong mắt mình là hình ảnh song tử (bởi đây là cung chiếu mệnh của mình): cụ thể, hai anh em song sinh tựa đầu vào nhau tay cầm các dụng cụ. Tên tiếng anh của chòm sao này là Gemini - trùng với tên nền tảng đang quảng cáo tại đó. Gemini là sàn giao dịch “ether” (một loại tiền mã hóa) được cấp phép đầu tiên trên thế giới, thành lập vào năm 2014 do hai anh em sinh đôi nhà Winklevoss khởi xướng. Hai nhân vật nổi danh trong giới khởi nghiệp do vụ kiện “phát minh” ra ý tưởng mạng xã hội Facebook với Mark Zuckerberg. Người dùng Gemini có thể trao đổi tiền mã hóa và tiền pháp định ở một thị trường mở.

Nhiều chuyên gia đã ví von “cryto” sẽ là cuộc cách mạng kế tiếp – thứ sẽ đả phá khả năng tập trung kiểm soát (centralized) của các định chế nhà nước sang cơ chế phi tập trung (decentalized) – một hệ thống dựa vào “niềm tin số” (digital trust) như Thomas Lee (đồng sáng lập của Fundstrat, một tổ chức nghiên cứu dữ liệu độc lập) đã phân tích ở hội nghị Upfront Summit 2018 – khi niềm tin vào khả năng kiểm soát của chính phủ giảm sút (như vụ Ngân hàng trung ương Mã Lai vô tình chuyển 50 triệu USD cho một nhóm hacker) – công chúng sẽ tìm đến các hệ thống đáng tin cậy hơn. Thống kê đã chỉ ra 92% thế hệ Millennials – gần 96 triệu người sinh từ năm 1981 tới 2000 – không tin tưởng vào hệ thống ngân hàng truyền thống. Thật tình cờ khi hôm nay mình đọc được bài viết khá thú vị trên Forbes đào sâu vào cuộc chiến giữa hai đối thủ nhiều duyên nợ Mark Zuckerberg và anh em nhà Winklevoss.

Trong địa hạt tập trung, Mark dành phần thắng với Facebook. Nhưng dường như, trong thế giới crypto phi tập trung, anh em nhà Winkevoss lại đi trước một bước, như việc mua lại 1% lượng Btc đang lưu hành (vào năm 2013 với giá 11 triệu $), đầu tư vào Gemini, đến Nifty Gateway cùng nhiều nhóm startups khác đang xây dựng vũ trụ ảo metaverse như Alethea AI, Recur, Somnium Space, the Sandbox (SAND) hay DeSo. Mark dường như cũng cảm nhận được các chuyển dịch xu thế mà mình chậm chân nên cũng khởi xướng nhiều cuộc chơi mới như Libra (đã thất bại) và gần đây nhất Meta. Cuộc chiến giữa nhóm Big Tech (trong đó có Facebook) nhằm tạo một hệ sinh thái khép kín (Khu vườn tường bao - Walled Garden) với nhóm startups mã nguồn mở do anh em Winklevoss bảo trợ (gọi là nhóm kiến tạo thế giới metaverse khác) đang diễn ra rất khốc liệt.

Bài do mình lược dịch nhanh dưới đây:

Sau 7 năm rót vốn vào đế chế tiền mã hóa Gemini từ túi tiền của mình, Tyler và Cameron Winkevoss đang trong quá trình kí kết các tài liệu cuối cùng của vòng gọi vốn đầu tiên trị giá 400 triệu $, giá trị của công ty mẹ có trụ sở ở New York, Gemini Space Station, LLC có thể bị đẩy đến giá trị 7,1 tỷ $. Cuộc chiến to lớn giữa hai anh em sinh đôi và CEO của Facebook Mark Zuckerberg được ví như giữa rùa và thỏ (tortoise vs hare) nay đã bắt đầu có những chuyển dịch mạnh mẽ (momentum shifts).

Hai anh em kỳ vọng sẽ giữ được tỷ lệ sỡ hữu 75% sau khoản đầu tư này và giá trị ròng (combined net wealth) kết hợp của họ đã tăng gần gấp đôi từ 6 tỷ $ trong tháng 4 vừa qua đến 10 tỷ $ hôm nay.

Dẫn dắt bởi gã khổng lồ quản lý vốn Morgan Creek Digital, cùng sự tham gia của quỹ đầu tư mạo hiểm chuyên sâu về tài chính phi tập trung (deFi) ParaFi Capital và nhiều nhóm khác, khoản đầu tư này đã tạo sân khấu cho một cuộc chiến quyết định (showdown) không chỉ giữa hai anh em sinh đôi và đối thủ nặng ký Zuckerberg, mà còn giữa ý tưởng có tên gọi Walled Gardens, hệ sinh thái khép kín (tạm dịch khu vườn tường bao) - nơi các công ty như Facebook sỡ hữu và thu lợi từ dữ liệu người dùng và một tương lai mã nguồn mở, tự do (free, open-source).

Để hình thành sân khấu cho cuộc đụng độ này, hàng chục công ty khởi nghiệp blockchain trong tháng vừa qua đã gọi vốn đến hơn 4 tỷ $ để tách biệt mình khỏi hệ sinh thái khép kín - Khu vườn tường bao (Walled Gardens), cụ thể qua việc xây dựng một phiên bản thực tế tăng cường (augmented reality), kết hợp tái tạo hình ảnh 3 chiều (holographic), ảo (virtual) - gọi chung là vũ trụ ảo metaverse - mà bất cứ ai cũng có thể xây dựng (hay kiếm tiền) trong khi đó Facebook, Epic Games và các ông lớn Big Tech chuẩn bị một cuộc phản công để đảm bảo hàng tỷ người đang tạo giá trị cho các cổ đông của họ tiếp tục gắn kết.

Cameron Winklevoss chia sẻ từ nhà của mình tại California: "Có hai con đường chạy song song, xét theo khía cạnh công nghệ hiện nay. Con đường tập trung, giống như Facebook hay Fortnite, một bước tách biệt khỏi metaverse - điều này hoàn toàn bình thường. Nhưng có một con đường khác, đó là vũ trụ ảo metaverse phi tập trung và chúng tôi tin đó là lựa chọn tốt hơn, mang đến sự độc lập và cơ hội, và đó cũng là công nghệ giúp bảo vệ quyền và phẩm giá của các cá nhân."

Quá trình gọi vốn ngang tầm Series D này có sự tham gia của hãng Morgan Creek đóng đô ở New York, tổ chức góp tới 75 triệu $ và đối tác (general partner) Sachin Jaitly trở thành thành viên thứ ba trong hội đồng quản trị của Gemini. Các thành viên khác là Tyler và Cameron. Các nhà đầu tư khác kỳ vọng được dự phần vào một thương vụ có thể trở thành đợt gây vốn cao thứ tư trong lịch sử "mã hóa" (Crypto) bao gồm quỹ Marcy Venture Partners của rapper và nhà tài phiệt nổi tiếng Jay-Z (chồng Beyonce), WndrCo của cựu chủ tịch Disney - Jeffrey Katzenberg, the Commonwealth Bank of Australia, quỹ đầu tư tư nhân 10T, văn phòng tư vấn gia đình Newflow Partners (family office - công ty tư vấn quản lí tài sản tư nhân phục vụ các cá nhân có giá trị tài sản ròng cực cao), cũng như United Talent Agency, Jane Street, K5 Global, Pantera, VanEck, và BoostVC, cùng nhiều đơn vị khác.

Đây không phải là lần đầu tiên mà hai anh em đối đầu với Zuckerberg. Lớn lên ở Greenwich, Connecticut, hai vận động viên chèo thuyền thế vận hội 2008 (Olympic) trở nên rất nổi tiếng vào năm 2010, khi Columbia Pictures phát hành bộ phim The Social Network, do David Fincher làm đạo diễn, kể về câu chuyện họ thuê người bạn học Mark Zuckerberg để xây dựng mạng xã hội cho sinh viên trường Harvard. Sau cuộc chiến pháp lý quay quanh câu hỏi ai là người thực sự sáng lập Facebook, hai anh em dàn xếp một thỏa thuận trong năm 2011 với Mark có trị giá 65 triệu $ bao gồm cổ phiếu Facebook và tiền mặt. Vào năm 2013, họ rót khoản tiền 11 triệu $ để mua số lượng bitcoin ước tính chiếm 1% số lượng đang tồn tại. Sau đó dồn tâm sức vào niềm đam mê mới, cụ thể xây dựng một sàn giao dịch được cấp phép (licensed exchange) trong bối cạnh thị trường tiền mã hóa đang khá hỗn loạn (wild west of cryptocurrency), hai anh em đã tách biệt nền tảng của mình bằng cách thu hút các nhà đầu tư định chế có số má tham gia nền tảng dựa trên luật (follow the letter of the law).

Bảy năm sau đó, doanh thu hàng năm của Gemini đã tăng 600% (kể từ năm ngoái) và người phát ngôn công ty cho rằng lợi nhuận sẽ có được vào cuối năm nay. Mặc dù không chia sẻ con số doanh thu chính xác, nhưng họ nhấn mạnh phần tạo ra doanh thu lớn nhất chính là sàn giao dịch, cụ thể qua việc tính phí các trader trên sàn 0,6% cho các giao dịch ít hơn $500k, và giảm cho số tiền lớn hơn, cụ thể 0.4% cho $30 tỷ tài sản đang được bảo hộ (under custody), và trung bình phí 1% để vay 40 loại tiền mã hóa, cùng nhiều nguồn khác. Cameron tiết lộ công ty 600 người với văn phòng tại London và Singapore sẽ mở rộng ra 1000 người trong năm tới.

Đây là thời điểm mà lịch sử bắt đầu lặp lại. Trong một động thái phản ứng với tổ chức mang cái tên đầy chất vũ trụ (Gemini) của hai anh em sinh đôi, cựu nhân viên của họ tại Harvard, Zuckerberg đã ra mắt Libra, một nỗ lực của gã khổng lồ mạng xã hội nhằm kiếm tiền từ (capitalize) công nghệ nền chuỗi khối (blockchain) của bitcoin trong năm 2019. Một liên minh sừng sỏ gồm Mastercard, Paypal, Stripe và Visa gần như đã cam kết tham gia xây dựng công nghệ giúp gắn (peg) đồng mã hóa libra vào rổ tiền tệ quốc gia, bao gồm đồng đô la Mỹ và pound Anh. Nhưng không lâu sau thông báo nay, liên minh trên tan rã do những nghi ngại của các nhà làm luật Hoa Kỳ quanh sáng kiến khởi xướng bởi một công ty luôn tìm cách bán ảnh hưởng (sold influence) đầy tranh cãi của mình dựa trên hành vi người dùng.

Một vài tháng sau khi Zuckerberg ra mắt Libra, Tyler và Cameron bắt đầu một con đường dường như theo dấu các thành tố nòng cốt của Khu vườn tường bao (Walled Garden). Trong phần tiếp theo của câu chuyện, cụ thể vào tháng 11 năm 2019, hai anh em đã mua lại sàn giao dịch NFT - Nifty Gateway, một thị trường dành cho các tài sản hầu như rất ít người biết đến khi đó - và nay đã trở thành cấu thành nền tảng của vũ trụ ảo metaverse bằng cách giúp thực thể số (digital objects) dễ sao chép tăng giá trị. Sau khoản thâu tóm này, tính từ thời điểm mà ngành này chỉ xử lý khoảng 2 triệu $ khối lượng trong thời gian 30 ngày, theo dữ liệu của nonfungible.com, nó đã bùng nổ tới 3,7 tỷ $ khối lượng giao dịch trong 30 ngày tháng 9 vừa qua và 1,8 tỷ $ ngày hôm nay.

Thật trớ trêu, mặc dù các nhà sáng lập tuyên bố xây dựng một thế giới vượt ra khỏi Khu vườn tường bao (Walled Garden), nhưng Nifty lại đang đi cùng con đường giống như Gemini, cụ thể tìm cách xây dựng các dịch vụ đầu tư mã hóa cho các nhà đầu tư muốn tuân thủ luật (compliant investors), bằng cách xem xét các nhà sáng tạo NFT cẩn trọng trên nền tảng. Cameron chia sẻ "Phi tập trung có phổ tiếp cận riêng của nó (spectrum). Chúng tôi muốn tiếp tục dời xuống phía dưới phổ nhằm tăng cường sức mạnh cho tất cả. Nhưng bạn phải bắt đầu từ một nơi nào đó." Điều này trở thành một triết lý đi kèm một số rủi ro nhất định.

Trong khi lời hứa trị giá hàng nghìn tỷ đô la vào thích nghi mang tính định chế (institutional adoption) còn khá xa vời (remain their North Star), các nền tảng giao dịch ít bị soi xét hơn, thường với ít giấy phép hơn, đang là nhóm thắng thế. Gemini là sàn giao dịch lớn thứ 11 trên thế giới theo dữ liệu trên trang CoinGeko, và trong số các sàn giao dịch, nền tảng mới FTX đã gọi được 900 triệu $ đưa định giá lên đến 18 tỷ $. Tương tự như vậy, Nifty không xuất hiện trong danh sách các sàn giao dịch NFT lớn nhất, bởi vì 420 triệu $ tổng giao dịch không nằm trên chuỗi (off-chain), điều này khiến cho các bên thứ ba không thể tập hợp thông tin (aggregate) - có vẻ giống như sự thận trọng (discretion) của Sotheby hơn là tinh thần cởi mở của eBay.

Bên cạnh các khoản đầu tư cá nhân vào metaverse qua Winklevoss Capital, hơn một nửa danh mục đầu tư của quỹ mới thành lập Gemini Frontier Fund bao gồm các công ty liên quan đến không gian mới đang bùng nổ này và trên 35 triệu đô được tách khỏi quá trình tăng vốn (capital raise) nhằm phục vụ các khoản đầu tư tương lai (future investments). Họ đã mua cổ phần trong các công ty NFT như Alethea AI (ở Singapore) và Recur (ở Florida), Somnium Space (công ty khởi nghiệp vũ trụ ảo ở Prague), the Sandbox (SAND) (phiên bản vũ trụ ảo sơ khai do công ty Hong Kong trị giá 2,2 tỷ đô Animoca Brands xây). Giữa 27/10 và 18/11 giá của SAND đã tăng 413% tới 3,94$.

Trong thỏa thuận với The Sandbox, hai anh em sinh đôi cũng mua một khu đất ảo nơi họ kỳ vọng có thể xây nhiều địa điểm ảo đầu tiên, tương tự một website nhưng trong không gian ba chiều. Tyler chia sẻ: "Thay vì các chi nhánh ngân hàng tọa lạc tại các công trình bằng gạch trong thế giới thực (meatspace), chúng tôi sẽ xây trải nghiệm Gemini trong một vũ trụ ảo khác biệt, nơi bạn có thể bước vào trong Gemini và giao dịch, trải nghiệm này cũng đầy tính gắn kết mặc dù tương tác chỉ diễn ra trên điện thoại của bạn."

Thay vì áp dụng mô hình "quảng cáo" vốn đem đến lợi nhuận rõ ràng cho các công ty mạng xã hội (đồng thời cũng là vùng đất màu mỡ cho tin tức sai lệch và ảnh hưởng chính trị), đại đa số các vũ trụ ảo sẽ đòi hỏi một khoản tiền mã hóa nhỏ, tương tự như phí "gas" dùng để vận hành các ứng dụng phi tập trung (DApps). Mô hình doanh thu của metaverse đem đến lợi nhuận theo cách riêng, nhu cầu token càng lớn thì giá của nó lại càng bị đẩy lên cao, nhờ vậy tăng giá trị cho loại đồng tiền mà người dùng sở hữu - ích lợi được chia ra cho người dùng thay vì nhóm cổ đông.

Tiền tệ của các mạng lưới trên gia tăng theo một tốc độ cố định và tài sản, giống như một đôi giày số mới, một thanh gươm rực lửa hay avatar của một ai đó, có thể được theo dõi và phát hành dưới dạng NFT (non-fungible tokens - tạm dịch là token không thể thay thế) trên các chuỗi khối minh bạch, công khai - người dùng có thể yên tâm việc sỡ hữu số (digital possessions) không bị can thiệp và tự do mang NFT đi khắp nơi. Các đối thủ blockchain sơ khai như Decentraland và The Sandbox, chạy trên Ethereum; Upland, chạy trên EOS và Victoria VR, được kỳ vọng ra mắt sớm trên Ethereum và tiên phong thử nghiệm một chuỗi khối theo thiết kế riêng của họ.

Nếu tất cả điều trên nghe có vẻ giống như khoa học viễn tưởng, thì cần lưu tâm hàng tỷ dollar đã gọi được trong những tháng vừa qua, hay việc các nhà lãnh đạo uy tín trong ngành MMOG (trò chơi trực tuyến đa người tham gia - multiplayer online gaming) cũng đã di chuyển vào metaverse. Nổi tiếng nhất có lẽ là Epic Games (từ North Carolina), công ty đưa ra mô hình kinh doanh tương tự - bán tiền mã hóa số (v-bucks) để mua các vũ khí và vật dụng trong trò chơi. Trong tháng 4 vừa qua, CEO của Epic, Tim Sweeney đã tiết lộ khoản vốn rót trị giá 1 tỷ $ để mở rộng sang vũ trụ ảo. Ngành MMOG kỳ vọng sẽ đạt 55,7 tỷ $ vào năm 2027, theo website phân tích ngành StrategyR. Sweeney gọi vũ trụ ảo là cơ hội "nhiều nghìn tỷ" trong báo cáo này.

Không để bị bỏ lại, Zuckerberg một lần nữa theo chân các nhà tuyển dụng cũ ở trường Harvard. Vào tháng 10/2021, anh ta đổi tên Facebook thành Meta. Trong khi các chi tiết cụ thể còn khá mù mờ, Zuckerberg một lần nữa có vẻ đang đi theo con đường tương tự như Libra, mặc dù tuyên bố cung cấp mã nguồn mở để bất cứ ai cũng có thể xây dựng trên đó, nhưng cuối cùng lại giới hạn chỉ cho phép một vài công ty được phép kiếm tiền (monetize) trực tiếp từ nền kinh tế. Trong bức thư mở Zuckerberg tuyên bố: "vũ trụ ảo sẽ không tạo dựng bởi một công ty, nó được xây dựng bởi mạng lưới các nhà sáng tạo và lập trình viên , nhóm tạo ra các trải nghiệm mới và vật dụng số (digital items) có thể trao đổi và khai mở một nền kinh tế sáng tạo to lớn." Microsoft, trị giá 2,5 nghìn tỷ, và Nvidia, trị giá 731 tỷ $, nhanh chóng theo chân tầm nhìn metaverse.

Sự khác biệt giữa nhóm trên và các công ty khởi nghiệp mã nguồn mở thực sự là trong khi các Big Tech đang cố để mình không bị lạc lõng (trong xu thế metaverse), hai anh em Winklevii đang đầu tư vào các công ty khởi nghiệp với giả định các công ty này đã bị coi là thừa thãi (redundant) (theo lời của Sachin Jaily, thành viên mới trong hội đồng quản trị). Jaily, người trước kia đầu tư vào Mike Cagney của công ty thế chấp mã hóa Figure (crypto mortgage) và hạ tầng blockchain cung cấp bởi Blockdaemon, chia sẻ nhiều người đã bỏ lỡ chuyến tàu giúp người dùng nắm danh tính của mình (identities) và di chuyển các vật thể số lên trực tuyến (digital objects). Jaily tiếp tục nhấn mạnh: "Việc bảo đảm tính thuần nhất (authenticity) và cội nguồn (originality) của một thứ gì đó là điều đúng đắn và tự nhiên. Không quan trọng là trong thế giới vật lý hay ảo. Họ đã bỏ qua một thứ mà tôi cho rằng sẽ tạo ra giá trị vô cùng khổng lồ."

Trong khi Zuckerberg tiếp tục theo chân Winklevii (tên gọi chung hai anh em sinh đôi) từ ngành này tới ngành kia, hai anh em gần như đã khép vòng "lịch sử" bằng cách lần đầu rót tiền trực tiếp vào một nền tảng mạng xã hội phi tập trung. Trong tháng 9 vừa qua, quỹ Winkevoss Capital đã tham gia vào khoản đầu tư trị giá 200 triệu $ vào DeSo (tên viết tắt của mạng xã hội phi tập trung) Blockchain. Nhà sáng lập của gã khổng lồ mạng xã hội Reddit, Alexis Ohanian, quỹ đầu tư mạo hiểm Andreessen Horowitz cùng 44 ngàn người dùng tiềm năng khác cũng mua token này.

Trong một ngành nơi việc tiếp cận người dùng liên quan trực tiếp đến giá trị, Facebook, Twitter, LinkedIn, Reddit cùng các mạng xã hội chính ngạch khác dường như có một lợi thế dẫn đầu to lớn. Hiện tại, nhóm này được gọi chung là Walled Gardens (khu vườn tường bao hay hệ sinh thái khép kín). DeSO hy vọng có thể giải vấn đề (độc quyền) này bằng cách xây dựng hạ tầng chia sẻ mà bất cứ ai cũng có thể tạo ra mạng xã hội của riêng mình. Hiện đã có gần 150 dự án được xây dựng trên blockchain này, bao gồm 8 mạng xã hội, và bạn có thể dự đoán - một metaverse. Tyler chia sẻ: "Rất dễ để chỉ ra các vấn đề tồn tại trong các mạng lưới hiện tại và không gian xã hội nhưng thực sự chưa có nhiều giải pháp. Crypto đang cung cấp hướng đi mới, chúng tôi sẽ tiếp tục quan sát xu hướng qua các khoản đầu tư từ Gemini Frontier, hoặc thậm chí có thể xây dựng thứ gì đó của riêng mình."