Phi tập trung hóa

Khi công tác tại Hive Singapore vào năm 2019, nhờ tiếp xúc với một số bài viết của bạn Kent Babin, trưởng bộ phận Công nghệ của RedHill, người có kinh nghiệm chuyên sâu trong địa hạt tiền mã hóa và blockchain, mà mình bắt đầu dành mối quan tâm cho khái niệm "phi tập trung hóa". Khái niệm này đề cập đến việc tách quyền điều khiển và ra quyết định khỏi các thực thể tập trung (như các cá nhân hay tổ chức quyền lực) sang một mạng lưới phân tán, với mục đích cao nhất là giảm thiểu mức độ tin tưởng mà những người tham gia phải đặt vào người khác, từ đó loại bỏ chuyên quyền hay kiểm soát. Bài viết dưới đây của Kent sẽ cho chúng ta cái nhìn đa chiều về đại dương chuỗi khối (blocks & chains), thẳng thắng nhìn vào những trở ngại (như ham muốn thuận tiện của người dùng) nhưng cũng đồng thời xoáy sâu vào những yếu tố "wow" (kinh ngạc) khiến công chúng khó có thể rời mắt - trải nghiệm không gian này sẽ diễn ra tương tự như cách chúng ta tiếp cận Internet lần đầu. Cuộc cách mạng "phi tập trung", cụ thể như DeFi (tài chính Phi tập trung) phải diễn ra ở đâu đó theo một cách nào đó (như việc hợp pháp hóa Bitcoin ở El Salvador hay Ecuador hay gần gũi với cộng đồng mình hơn là cách Bholus cách mạng hóa quá trình tiếp cận vốn cho SMEs) . Kent nhấn mạnh: "con đường "phi tập trung" phía trước còn dài với nhiều khó khăn chờ đón, đòi hỏi những ai dấn thân phải đóng một vai trò tích cực hơn",

Rất đáng lưu tâm:

Tôi đã trải qua nhiều năm làm việc trong không gian “mã hóa” (crypto) và công nghệ chuỗi khối (blockchain) – trải nghiệm này buộc tôi không ngừng quan sát và đào sâu vào tốc độ phổ biến của khái niệm “phi tập trung hóa – decentralization” và những công nghệ hỗ trợ cho nó – từ khi chỉ là một khái niệm đầy hứa hẹn tới khi nó được ứng dụng ra thực tế nhằm cách mạng hóa nhiều ngóc ngách của thế giới mà chúng ta từng biết – sau cùng đến lúc nào đó nó sẽ là một công nghệ lỗi thời (fad).

Cũng như nhiều người, tôi bị quyến rũ ý tưởng rằng “phi tập trung hóa” sẽ được hiện thực hóa mà không phải tốn thời gian tìm hiểu xem liệu có khía cạnh nào của nó thực sự mang tính thực tế. Tôi sẽ không phải đặt các câu hỏi kiểu như liệu chúng ta có cần “phi tập trung hóa” hoặc liệu nó có triển khai được hay không. Thay vì thế, tôi mơ về một viễn cảnh nơi chúng ta sẽ thoát khỏi sự kiểm soát của các định chế tập trung hóa.

Dù vậy, nhiều lời thổi phồng (hype) về công nghệ này đã thực sự bị chìm xuồng, nhiều kẻ cơ hội đã rời bỏ không gian này. Vẫn còn nhiều câu hỏi bỏ ngõ cần tìm kiếm câu trả lời. Các cơ hội sẽ trở nên rõ ràng hơn nếu các thắc mắc xung quanh nó có thể dễ dàng trả lời, theo cách này hay cách khác, bởi những người cổ súy và phê bình “decentralization” đáng tin cậy. Quá trình đào sâu này còn mang nhiều ý nghĩa tinh tế hơn thế, nó không chỉ là ở việc hình thành các quan điểm mà còn ở việc chân nhận các thách thức mà chúng ta phải đối mặt khi “thế giới phi tập trung hóa” trở thành hiện thực.

Đây là một số câu hỏi cụ thể:

Chúng ta có sẵn sàng để đón nhận những thay đổi cần thiết trong phong cách sống dưới thời “phi tập trung hóa”?

Sự thuận tiện là một thành tố quan trọng trong việc kiến thiết các công hệ hướng tới người tiêu dùng. Dường như chúng ta có một nhu cầu vô hạn về sự thuận tiện. Ai cũng muốn có thật nhiều lựa chọn đồ ăn đặt mang đến tận nhà, bắt được các chuyến xe đi từ nơi này đến nơi khác chỉ sau một vài nút bấm (hay cú chạm), chỉ một vài cái nhấp chuột là có thể mua bất cứ sản phẩm nào trên mạng. Gmail có thể tiên đoán cách chúng ta phản hồi email để đưa ra các gợi ý tự động mà không phải mất công gõ; Facebook có thể tự động nhận ra người trong bức hình chụp chung để bạn không mất công phải đánh dấu (tag). Trên đây là một vài ví dụ nhỏ mô tả viễn cảnh mà chúng ta đang hướng tới.

Bây giờ chúng ta sẽ xem xét các ứng dụng phi tập trung hóa (DApps) và các giao thức của chúng. DApps có những đòi hỏi mặc định về việc phải bỏ nhiều nỗ lực sử dụng và duy trì hơn. Bạn phải thiết lập một cái ví, phải kí các giao dịch,  quản lý các khối (blocks) để khai thác, chi phí gas (chi phí cần thiết để thực hiện một giao dịch trên chuỗi khối Ethereum) phải trả, và các bầu chọn phải thực hiện. Không có gì phải ngạc nhiên, phải có ai đó làm các công việc mà trước đây được thực hiện bởi các thực thể “tập trung hóa” – đây mới chính là mối lo ngại cho viễn cảnh phi tập trung. Bởi nó đã phá ý tưởng về sự thuận tiện của công nghệ – nó khiến tôi không khỏi băn khoăn bao nhiêu người sẽ nhảy lên con thuyền này. Tôi e là sẽ không có nhiều đâu.

Một ví dụ chân thực là Civil – một nền tảng được sở hữu bởi cộng đồng dành cho các nhà báo độc lập. Để tham gia Civil, bạn sẽ buộc phải bỏ nhiều nỗ lực hơn bình thường để đăng kí. Bạn cần có một tài khoản và một cái ví MetaMask với một ít tiền ETH (tiền mã hóa), sau đó bạn sẽ phải mua các tokens CVL (chữ ký số – mã dùng một lần khi giao dịch để đảm bảo an toàn)  – một số ít trong chúng sẽ cần phải được chuyển thành tokens “bầu chọn” (voting) để có thể được sử dụng trên nền tảng này. Tổng cộng có tới 3 giao dịch Ethereum tách rời nhau phải được thực hiện. Chỉ có những người thực sự coi trọng các nhà báo độc lập mới không cảm thấy có vấn đề với những bước này.

Liệu mọi người có sẵn sàng trả tiền để sử dụng DApps?

DApps được tạo ra dựa trên các giao thức tương tự như Ethereum, có nghĩa là người dùng phải trả một khoản tiền mỗi khi hành động của họ tạo ra dữ liệu được ghi trên ledger (số cái). Khoản tiền này không quá nhiều nhưng việc chi trả sẽ khiến cho nhiều người ngần ngại khi tham gia DApps. Hãy tưởng tượng rằng bạn sẽ bị thu một khoản tiền nhỏ mỗi lần bạn tải một hình ảnh lên Instagram hay bình luận trên các bài chia sẻ Facebook. Mọi người liệu có còn thường xuyên làm các thao tác họ hay làm hay không? Và những người không có các phương tiện tài chính để chi trả cho các giao dịch có bị gạt ra ngoài lề? Phi tập trung hóa sẽ không quân bằng sự giàu có trên thế giới này.

Việc mua các tokens cần thiết để bạn có thể chi trả cho các giao dịch cũng là một vấn đề. Việc di chuyển từ việc sử dụng tiền mặt trong tài khoản ngân hàng đến tiền mã hóa ETH trong ví MetaMask là một quá trình gồm nhiều bước có thể mất hàng giờ đồng hồ, nếu không nói là nhiều ngày. Phí cũng sẽ được tính ở các bước trong quá trình trên. Trong một thời gian dài, các chi phí cộng gộp có thể trở nên rất lớn.

Liệu chúng ta có an tâm với việc mình phải có trách nhiệm hơn trong đảm bảo an ninh trên mạng?

Tôi không cảm thấy bị thuyết phục bởi luận điểm này. Việc ghi nhớ một mật mã phức tạp hơn 123456 là đã đủ khó rồi. Điều gì khiến chúng ta nghĩ rằng đại đa số dân chúng sẽ thực hiện các quy trình khởi tạo (seed phases) và sử dụng các ví lưu trữ lạnh (cold storage wallets). Nó có thể là bước tiếp tiến mới ở khía cạnh tự do, nhưng lại là bước lùi ở sự thuận tiện. Chúng ta có thể cố để nó ít phức tạp hơn, nhưng không phải như vậy sẽ lại gia tăng rủi ro cho người dùng?

Một vấn đề khác là việc đọc các hợp đồng thông minh (smart contacts). Một người bạn của tôi đã chỉ ra rằng một người trung bình không thể có khả năng đọc các đoạn mã của hợp đồng thông minh. Những người trong ngành luật có vẻ sẽ nắm bắt nó dễ dàng hơn khi so sánh. Chúng ta sẽ bước vào một kỉ nguyên mà mọi niềm tin được đặt vào các nhà lập trình (coder), không phải là các luật sư (lawyers) – để thực hiện và tiến hành các hợp đồng một cách thích hợp. Hoặc nó có thể không phải là một thỏa thuận gì lớn lao. Chúng ta đã tin vào những người lập trình nhiều hơn những gì chúng ta tưởng.

Chúng ta có thực sự muốn là người chủ ngân hàng của mình?

Một trong những lý do khá miễn cưỡng mà chúng ta phải sử dụng các dịch vụ ngân hàng là ở khả năng bảo mật mà họ cung cấp. Việc lưu trữ tiền mặt ở nhà có thể là một ý tưởng tốt cho đến khi bạn nhận ra mình là người duy nhất chịu trách nhiệm cho việc an toàn của số tiền đó. Có nghĩa là bạn phải trang bị các ổ khóa tốt hơn, để ở một nơi an toàn, một cách cổng chắc chắn, hoặc đầu tư vào một cái gì đó cần thiết. Một vài người sẽ hạnh phúc với việc trên nhưng chúng lại có vẻ rất đắt đỏ với những người khác.

Lưu trữ sự giàu có của bạn dưới hình thức các tài sản số trên một thiết bị lưu trữ lạnh thì cũng tương tự như vậy. Bạn cần phải bảo vệ các thiết bị và các “hạt khôi phục” (recovery seed) theo cùng một cách mà bạn bảo vệ tiền mặt của mình. Thông thường cách tốt nhất để làm điều này là gửi chúng vào một định chế nào có chuyên môn trong việc bảo vệ an toàn các tài sản này.

Tất nhiên cũng có những lợi ích của việc là ngân hàng của chính mình. Về mặt vật lý, bạn đang nắm chính tài sản của chính mình. Kiểu như một cảm giác an tâm hay đảm bảo hơn là các ngân phiếu hứa hẹn thanh toán từ ngân hàng khi bạn gửi tiền. Thực ra tôi cũng không chắc là nó có đảm bảo hơn hay không. Một lợi ích khác là ở việc bạn sẽ có quyền lực định đoạt việc cho ai vay tiền và với lãi suất bao nhiêu. Các ngân hàng kiếm lợi nhuận từ việc cho vay tiền với lãi suất cao hơn lãi suất gửi tiền của bạn. Vậy tại sao bạn lại không thể kiếm phần bự hơn của miếng bánh này?

Tôi có thể nhìn thấy viễn cảnh mọi người tận hưởng các phương tiện để trở thành người chủ ngân hàng của chính mình. Những điều tôi băn khoăn là, liệu hàng trăm triệu người chưa từng tham gia vào hệ thống ngân hàng sẽ có cùng cảm giác như vậy (unbanked people). Họ có muốn sự an toàn và bảo hiểm gửi tiền gắn với tài khoản ngân hàng hay sự tự do và quyền kiểm soát tài sản số của họ. Trực giác của tôi cho thấy họ sẽ chọn lựa cái đầu.

Đâu là những yếu tố kinh ngạc "Wow" của hệ thống Phi tập trung hóa?

Tôi vẫn nhớ như in kinh nghiệm đầu tiên của mình với Internet. Đó là vào khoảng năm 1994 hay 1995 gì đó, tốc độ tải khi đó là vào khoảng 4kb/s. Tôi thường sử dùng trình duyệt Mosaic để mở Webcrawler. Kinh nghiệm của việc sử dụng các công cụ tìm kiếm, và tốc độ mà chúng trả về các kết quả, quả thực đã khiến tôi vô cùng kinh ngạc. Thế giới thông tin trở nên khả dụng chỉ trong một khoản thời gian ngắn ngủi.

Kinh nghiệm đầu tiên của tôi với hệ thống phi tập trung hóa là ở việc nghiên cứu về Bitcoin. Vâng, tôi đã có tuổi hơn và trở nên đầy nghi ngờ. Nhưng rõ ràng luôn có những yếu tố “Wow” (kinh ngạc) nằm ẩn dưới một ý tưởng điên rồ nào đó, mà chúng ta không thể dùng kinh nghiệm ngoài đời để phán xét. Việc thực hiện giao dịch Bitcoin đầu tiên cũng giống như khi tôi sử dụng Internet. Việc sử dụng các ví số đã đưa tôi quay ngược thời gian.

Tôi đã tự hỏi: “Có phải các yếu tố wow mà chúng ta đang có nằm ở chỗ: các tài sản số đang có giá tăng vọt ? Điều này đã thôi thúc nhiều người nhảy vào không gian này năm ngoái – mà nhiều khi không phải vì chính bản thân tính cách mạng của công nghệ.

Liệu chính phủ và các định chế tập trung hóa có dễ dàng đánh mất sự kiểm soát?

Điều này hơi khác thường. Các chính phủ trên khắp thế giới, với một số ít ngoại lệ, sẽ muốn kiểm soát nhiều hơn chứ không có chuyện ít đi. Việc nhóm quyền lực này vui vẻ cho phép một cấu thành nào đó của xã hội hoạt động dựa trên cơ chế/định chế nào đó trong bóng tối nhằm thoát khỏi khung kiểm soát lông lá  của họ thực sự khôi hài. Ngược lại, nhóm này chắc chắn luôn nỗ lực hết sức đảm bảo điều trên sẽ không bao giờ xảy ra.

Các ledger (sổ cái) liên quan đến tài sản phi tập trung hóa cũng không giúp cho việc ngăn chặn các đế chế tham nhũng tìm cách tước đoạt đất đai nhằm phục vụ lợi ích của nhóm cầm quyền, cũng như hệ thống bầu chọn phi tập trung cũng không giúp cản trở việc làm sai lệch kết quả bầu cử.

Hãy nhìn vào cuộc tranh luận về mã hóa giữa BBM và iPhone. Các thể chế chuyên đi rình mò công dân đều cảm thấy e ngại trước các hình thức mã hóa mà họ không thể hóa giải. Việc kiểm soát mã hóa thì quan trọng hơn việc đảm bảo quyền riêng tư của công dân.

Sẽ có nhiều đất nước được lợi từ các định chế phi tập trung hóa, điều này không có gì phải băn khoăn. Chỉ là khó có thể hình dung những chuyển đổi căn bản trong chính sách quản trị, thậm chí có thể là qua các cuộc cách mạng hoặc bầu cử, để đưa phi tập trung hóa vào thực tế.

Đâu là một nơi hợp lý để cuộc cách mạng phi tập trung hóa có thể diễn ra?

Đúng vậy, nó phải diễn ra ở đâu đó? Một cách logic, một nơi mà con người không thể tin tưởng vào hệ thống tập trung hóa sẽ cực kỳ thích hợp. Một chính phủ tham nhũng xấu xa (kleptocracy) với mức lạm phát phi mã (spiraling inflation) chăng? Một nơi có thể chuyển hóa Bitcoin và Ethereum như là một phương tiện trung gian để trao đổi và thực thi các hợp đồng.

Một viễn cảnh khác, tôi có thể hình dung các thành phố nơi danh tính công dân, bầu cử và việc đăng kí tài sản được phi tập trung hóa. Mỗi công dân sẽ trở thành một nút thắt, qua điện thoại di động, để xác nhận các giao dịch và duy trì mạng lưới. Cách tiếp cận ở quy mô nhỏ có thể trở thành minh chứng để từ đó tiến hành ở mức độ lớn hơn. Như tôi đã đề cập, chỉ có chính phủ mới có thể lèo lái các xu hướng và cách tiếp cận trên, thú vị thay, là việc thực thi tập trung hóa trong bộ áo phi tập trung.

* * *

Suy tư về những câu hỏi này đã dẫn tôi đến kết luận: chúng ta còn một chặng đường rất dài để viễn cảnh phi tập trung hóa trở thành hiện thực. Những công nghệ nền vẫn chưa được đặt vào đúng nơi của nó. DApps vẫn còn khá "vụng về" – không gian này có lẽ hiện vẫn có lợi cho một số ít – mặc dù ích lợi của DApps được đặt trên nền tảng số đông. Còn quá sớm để xem phi tập trung hóa như một khái niệm chết yểu – chỉ lưu lại vài dấu chân trong lịch sử công nghệ và kinh tế. Điều cần chân nhận ở đây là con đường "phi tập trung" phía trước còn dài với nhiều khó khăn. Nó đòi hỏi những ai dấn thân phải đóng một vai trò tích cực hơn tới những gì xảy qua quanh chúng ta và cộng đồng – và để chứng minh cho mọi người giá trị của việc dành lại quyền kiểm soát chính mình. Tất nhiên, điều này cũng khiến chúng ta phải đối diện với các câu hỏi hóc búa, những câu hỏi mà câu trả lời có thể gây khó chịu.