Vặn xoắn hiện thực

Mình xem khá nhiều bài diễn thuyết trực tuyến của tâm lý gia Jordan Peterson, đủ mọi chủ đề từ sự bình đẳng, bi kịch, Kinh Thánh, chiến tranh, văn hóa hay chính trị, thậm chí về bitcoin. Chiếc ô lớn phủ lên nhiều đề tài mà ông tranh luận chính là sự mỏng manh của nền văn minh mà chúng ta dự phần. Mọi người đại đa số đều cho rằng mọi thứ sẽ liên tục diễn ra theo cách mà nó đã từng, sau đó từ từ tốt dần lên mỗi ngày, không chỉ cho một phần nhỏ dân số, mà toàn bộ nhân loại nói chung: có thêm nhiều thu nhập, ít đói nghèo hơn, thêm nhiều người được tiếp cận các công nghệ tuyệt vời. Ai Ai cũng đầy lạc quan vào một thế giới đong đầy tự do, sáng tạo, và vị tha.

Tuy nhiên, Peterson nhìn thẳng vào mảng tối của con người cùng sợi dây mỏng manh văn minh mà nhân loại bước (mỏng hơn chúng ta nghĩ rất nhiều). Hãy suy tư về nạn diệt chủng Do Thái ở Đức, những điều tồi tệ nhất diễn ra bởi những động cơ nghe rất cao quý. Khó có thể nói ông bi quan cũng như lạc quan (có lẽ là trung dung). Cụ thể, ông đặt tựa cho quy luật cuối trong sách "12 quy luật cuộc đời" là "Âu yếm chú mèo khi bắt gặp trên đường." Lấy cảm hứng từ việc quan sát cách một chú mèo đi lạc thích nghi với môi trường khắc nghiệt mới xung quanh cùng cuộc chiến với căn bệnh "xương" quái ác của con gái ông - Mikhaila. Peterson tranh luận với chúng ta về "bi kịch". Khi cuộc sống quá ngột ngạt, chúng ta có thể làm cho nó dễ dàng hơn bằng cách rút ngắn chân trời quan sát hay thu nhỏ khung thời gian lại. Đừng bận tâm suy nghĩ về những gì xảy ra trong những tháng tới hay năm tới, hãy nhìn vào những gì có thể cải thiện ngay trong vài giờ tới. Cụ thể: "hãy tìm những tia sáng hy vọng (thuộc về những ngày tươi đẹp) hay một chút nghỉ ngơi trong ngày tồi tệ. Chỉ cần chú tâm một chút thôi, chúng ta sẽ bắt gặp những cơ hội nhỏ như vậy." Có thể phiên bản tia sáng của bạn là bắt gặp một cô gái nhỏ mặc một chiếc đầm ballet đẹp mỉm cười trên phố, hay thưởng thức tách cà phê ngon với sự chăm chút của người pha, hoặc dành một vài phút trong cuộc đời làm điều gì đó ngớ ngẩn và cười cợt về khổ đau của hiện sinh (absurdity of existence), hoặc có thể tìm sự an ủi bằng cách cho chú mèo hoang nào đó ăn (quan sát sự sung sướng của chúng).

Một trong những phần thuyết trình hay ho nhất của ông (mà mình liên tưởng khi quan sát một số sự kiện gần đây) chính là bài giảng về giao thoa giữa "Cựu Ước" và "Tân Ước" (hai phần Kinh thánh của Kito Giáo). Trong đó đào sâu vào quá trình con người đón nhận lề luật (rules) từ cuộc sống (hay Thượng Đế như cách Kito Giáo mô tả). Một mình triết cổ xưa có thể áp dụng rộng khắp trong nhiều địa hạt, đặc biệt trong quản trị và đầu tư (mà Charlie Munger, phó chủ tịch tập đoàn Berkshire Hathawway, bạn đồng hành của Warren Buffet, từng gián tiếp nhắc đến).

Bức hình mô tả khung cảnh cổ xưa trong Kinh Thánh của Gustave Doré (1832-83) (ở hình minh họa) rất đặc biệt, nếu bạn hiểu được ý nghĩa ẩn sâu trong đó. Một đám con chiên đang phủ phục trước ánh sáng (hay sự khai sáng) của lề luật (rules). Không thể tưởng tượng điều gì có thể diễn ra nếu họ dám cả gan phá vỡ. Thượng Đế trong bức tranh, thông qua Moses (một nhà tiên tri quan trọng của ba tôn giáo lớn Do Thái Giáo, Kito Giáo, Hồi Giáo), có lẽ nhấn mạnh: "viễn cảnh không mong chờ có thể đến với bất cứ ai dám xâm phạm luật phổ quát về đạo đức (universal moral law)". Bản thân chúng ta hay những người xung quanh, đều đôi khi đứng trước lựa chọn có nên xâm phạm điều này hay điều kia quanh phổ (spectrum) các giá trị đạo đức phổ quát (như trung thực chẳng hạn). Tôi không hề đùa, nếu cố tình vi phạm, trước hay sau gì, mọi thứ cũng sẽ diễn tiến theo cách cực kỳ nghiêm trọng. Cựu Ước (Old Testament) của Kito Giáo đã chân nhận một điều rất phi thường, sẽ có lúc mỗi người trong chúng ta kinh hãi nhận ra cấu trúc ngầm ẩn chi phối sự tồn tại của mình (being) - những lề luật ngầm (rules) vượt lên trên bản thân mỗi cá nhân (hay cả pháp luật con người đặt ra trên trần thế). Do đó, Cựu Ước cũng nhấn mạnh vào sự tỉnh thức (stay awake), cẩn thận trong ăn nói (speak properly) và thật thà khiêm nhường (be honest). Hãy bình tĩnh, mọi thứ có thể đến không như bạn mong muốn.

Đôi khi, sự thông tuệ này (chân nhận quy luật phổ quát ngầm ẩn) bị mai một dần từ thế hệ này sang thế hệ khác - con người trở nên xấc xược và ngạo mạn (hubristic), họ không hiểu cơn sóng thần sẽ đến mà không báo trước. Điều này đúng với mọi nền văn hóa hay tôn giáo. Chúng ta có lẽ chân nhận điều này sâu sắc trong tim nhưng cám dỗ vi phạm rất mạnh (tội ác và trừng phạt). Khi cưỡi trên lưng một con ngựa đang phi nhanh, dù cho kĩ năng điêu luyện như thế nào thì chúng ta điều biết phải gì thân xuống một chút, nếu không chỉ cần một chút sơ sẩy, bạn sẽ bị thúc ngã. Rõ ràng, niềm kiêu hãnh (pride) thường đến trước những vấp ngã (fall). Sợ hãi bàn tay quyền năng của lề luật phổ quát (cái mà Kito Giáo gọi là Thiên Chúa) là khởi đầu cho sự thông thái (wisdom). Trong suốt nhiều năm theo đuổi sự nghiệp "tâm lý học" của mình, tôi chưa từng thấy ai có thể thoát ra khỏi quy luật này, chưa từng có bất cứ ai. Có thể hình dung lại một ý tưởng xưa cũ, Thượng Đế có một quyển sách trong đó ghi chép lại mọi thứ (nó có thể cũng không phải là một quyển sách nữa) rồi ngài từ từ kết nối các điểm chấm (rồi lặng lẽ trừng phạt).

Có nhiều người, khi làm điều gì đó sai trái, bằng cách này hay cách khác, không bị trừng phạt ngay lập tức (họ nghĩ mình đã thoát). Hiện thực đôi khi bị vặn xoắn (twists the fabric of reality) mà không phản ứng lại ngay. Nhưng nhiều năm sau đó, có một biến cố gì đó bất ngờ ập đến giáng một đòn mạnh vào họ. Khi tìm cách lý giải và lần theo căn cơ, họ mới phát hiện ra nó chính xác bắt nguồn từ những sai lầm trong quá khứ, thứ bồi đắp dần dần như những cơn gió nhỏ hình thành nên cuồng phong. Rõ ràng, chúng ta không thể vặn xoắn hiện thực mà không bị nó phản ứng lại (snap back). Tôi đã kinh ngạc sâu sắc khi chân nhận ra điều này. Quy luật ngầm ẩn của cuộc sống lớn hơn bản thân chúng ta rất nhiều (bigger than you). Cần hiểu rằng, chúng ta đang bước đi trên một đường biên (line) rất mỏng và hẹp trong cuộc đời. Phải rất may mắn, mọi thứ mới không trượt dài thành hỗn loạn. Chuyến hành trình này quả không dễ dàng trước cám dỗ của những điều trái lề luật. Hãy tỉnh thức và quan sát, đồng thời chân nhận quy luật riêng của cuộc sống - cách tốt nhất để giữ mọi thứ cân bằng và có được mọi thứ mình muốn là trở nên xứng đáng hơn với nó một cách chính trực